اکراه و تهدید در معامله به این معناست که یکی از طرفین بدون خواست خود و با تهدید در معامله حاضر شده باشد. در این شرایط معمولا جان یا مال او یا یکی از نزدیکان مورد تهدید واقع شده است. اگر خود معامله به گونه‌ای باشد که عادتاً تحمل آن برای طرف قرارداد غیر ممکن باشد، گفته میشود قرارداد اکراهی است.
در قانون مدنی ایران، عدم اکراه و تهدید صراحتاً به عنوان یکی از شرایط صحت قرارداد و نفوذ آن ذکر شده است. اما از آنجایی که قانون با توجه به شرایط جامعه رویکردهای گوناگونی ارائه می‌کند، در قانون مدنی شرایط و تاثیر تهدید در معامله مورد بحث قرار گرفته است. در این مقاله ابعاد معاملات اکراهی را بیشتر بررسی خواهیم کرد.
معامله بر اثر تهدید چیست؟
اکراه و تهدید در معامله به وضعیتی اشاره دارد که در آن یکی از طرفین معامله تحت فشار یا تهدید قرار می‌گیرد تا اقدام به تنظیم قرارداد کند که در حالت عادی ممکن است هرگز آن را انجام ندهد. این فشار می‌تواند به صورت تهدید به اعمال خشونت، افشای اطلاعات شخصی یا هر نوع فشاری باشد که فرد را مجبور به قبول شرایط خاصی کند.
از آنجا که در این نوع قرارداد اراده فرد مورد تهدید واقع شده است، اعتبار قرارداد هم مورد شک قرار می‌گیرد. درنتیجه طبق ماده 199 قانون مدنی ایران، این نوع قرارداد فاقد آثار حقوقی است.
البته در نظر داشته باشید که معمولا طرف تهدید شده، مورد تهدید معنوی قرای می‌گیرد. به این معنا که ترس نامتعارفی به او وارد شده است اما همچنان با قصد و اراده قرارداد را انعقاد می‌کند، هر چند که آزادی و اراده او محدود شده است.
درواقع این خود فرد است که معامله را قبول می‌کند اما این تایید معامله به علت ترس از عواقب عدم پذیرش است. در شرایطی که تهدید مادی باشد و آزادی فرد کامل از او گرفته شود، قرارداد اکراهی نام دارد.
تفاوت تهدید و اکراه در معامله چیست؟
تهدید و اکراه در حقوق ایران مفاهیم کاملا نزدیکی داشته، اما تفاوت‌های مهمی نیز دارند. تهدید به معنای ایجاد بیم در فرد و ترساندن طرف مقابل با اعمال خشونت است، اما اکراه شامل شرایطی است که فرد مجبور به عمل خاصی میشود. این عمل به دلیل ترس از عواقب ناشی از عدم انجام آن صورت می‌گیرد؛ به عبارت دیگر در اکراه فرد به صورت مستقیم تحت فشار قرار می‌گیرد تا عمل خاصی را انجام دهد.
شرایط تحقق اکراه و تهدید در معامله
هر نوع قرارداد مانند صلح نامه زمین نیز ممکن است تحت اکراه و با تهدید انعقاد شود. برای اینکه دادگاه محترم رای به وجود اکراه و تهدید در معامله دهد، لازم است برخی شرایط وجود داشته باشد، این شرایط شامل موارد زیر هستند.
- تهدید از طرف یکی دیگر از طرفین معامله یا شخص ثالت صورت گرفته باشد و در عالم واقع اجرا شود.
- تهدید در فرد تهدید شونده موثر واقع شده باشد.
- هدف اکراه اجبار طرف مورد نظر به انعقاد قرارداد باشد.
- اکراه، باعث انعقاد قرارداد شود. (رابطه سببیت وجود داشته باشد.)
- اکراه در خصوص جان، مال یا آبروی خود شخص یا نزدیکان او انجام شده باشد.
- تهدید متناسب با سن، جنسیت و موقعیت طرف باشد.
- فردی که مورد تهدید واقع شده است، از عدم توانایی طرف مقابل در اجرای اکراه آگاه نباشد.
- اکراه از تحمل تهدید شونده خارج باشد.
همچنین نامشروع بودن هدف یا وسیله اکراه نیز از جمله این موارد است.
آیا معامله تحت تهدید باطل است؟
تاثیر تهدید در معامله اکراهی وابسته به نوع تهدید است. اگر تهدید مادی باشد از همان ابتدا معامله باطل است. اما اگر تهدید معنوی بوده باشد، طرف تهدید شده می‌تواند پس از انعقاد قرارداد و رفع تهدید اقدام به عدم نفوذ و ابطال قرارداد کند. لذا قرارداد اکراهی را می‌توان بدون نفوذ در نظر گرفت و چون اراده و قصد طرف خدشه دار نشده است، معامله باطل نخواهد بود.
در این شرایط دادگاه باید با بررسی دادخواست عدم نفوذ قرارداد درباره حکم ابطال قرارداد رای مربوطه را صادر کند. این رای با بررسی اسناد و مدارک مربوط به تهدید صادر میشود.
تاثیر تهدید بر صحت قراردادها
انواع قرارداد صلح نامه یا قولنامه زمین ممکن است تحت شرایط تهدید و اکراه انعقاد شوند. برای بررسی تاثیر تهدید در معامله باید ابتدا نوع تهدید و اکراه مشخص شود، سپس بر اساس آن می‌توان درباره صحت یا بطلان قراردادها صحبت کرد.
در قانون ایران چهار شرط اصلی برای اعتبار انواع قرارداد ذکر شده است. اهلیت طرفین، مشخص بودن موضوع معامله، مشروع بودن موضوع معامله و در نهایت قصد و رضای طرفین چهار شرط اصلی برای اعتبار و صحت معامله هستند.
نکته بسیار مهم که درباره کلمه (قصد طرفین) باید در نظر گرفته شود این است که منظور از قصد این است که فرد در سطحی از هوشیاری باشد که نسبت به آنچه انجام می‌دهد آگاه باشد.
لذا در مواردی که تهدید، قصد طرف را مورد تردید قرار نداده باشد یا در اصطلاح تهدید معنوی بوده باشد، حکم معامله عدم نفوذ بودن است.
اما گاهی تهدید قصد طرف تهدید شده را از او می‌گیرد؛ این یعنی اینکه یکی از اصلی‌ترین شرایط انعقاد و صحت قرارداد زیر پا گذاشته شده باشد. در این نوع تهدید حکم قرارداد ابطال خواهد بود زیرا شرایط صحت در آن رعایت نشده است.
ابطال معامله اکراهی و روند حقوقی آن
اگر پس از انعقاد قرارداد طرف تهدید شده متوجه امکان ابطال قرارداد شود، باید با طی کردن مراحلی، مراتب حقوقی آن را طی کند که در ادامه این مراحل را با یکدیگر بررسی می‌کنیم. البته در برخی پرونده‌های حقوقی و نمونه قرارداد لازم است حتما با یک وکیل و مشاور حقوقی باتجربه مشورت شود تا از هرگونه زیان اعتباری یا مالی جلوگیری شود.
- جمع‌آوری شواهد: در مرحله اول باید مدارک و شواهدی برای اثبات وجود تهدید جمع‌آوری شود.
- سپس در مرحله دوم لازم است دادخواست ابطال معامله در سامانه ثنا ثبت شود. این درخواست در شرایطی باید ثبت شود که طرف مقابل عدم نفوذ معامله را نپذیرد.
- در مرحله سوم دادگاه وجود اکراه و تهدید در معامله را بررسی کرده و با بررسی شواهد، اقدام به صدور حکم ابطال معامله خواهد کرد.
معامله اکراهی و اضطراری
در هر دو نوع معامله، فرد رضایت کاملی از انعقاد قرارداد ندارد و احتمالا اگر در شرایط متفاوتی قرار داشت، این تصمیم را نمی‌گرفت، اما معامله اضطرار و اکراهی تفاوت‌های اساسی با یکدیگر دارند.
در اکراه فشار و تهدید از طرف مقابل یا شخص ثالث به طرف تهدید شده وارد میشود و حکم آن بر اساس نوع تهدید، عدم نفوذ یا ابطال است، اما در مورد اضطرار گفته میشود که فشاری از بیرون به شخص وارد نمی‌شود. بلکه بر حسب شرایط انعقاد قرارداد توسط فرد اراده میشود.
به لحاظ حقوقی اگر شخصی به علت وجود چالش و دشواری‌هایی که در مسیرش وجود دارد اقدام به انعقاد قرارداد کند، این قرارداد از لحاظ قانونی صحیح می‌باشد و حکمی درباره بطلان آن وجود ندارد. علت این مسئله این است که اضطرار از درون فرد بوجود می‌آید و قصد و اراده او را مورد تهدید قرار نمی‌دهد.
مصادیق تهدید در معاملات و راهکارهای جلوگیری از آن
تهدید به خشونت فیزیکی، تهدید به افشای اطلاعات خصوصی و تهدید به ضرر مالی انواع تهدیدات نفسانی و حیثیتی هستند که ممکن است برای عقد انواع قرارداد به طرفین وارد شوند. این نوع از تهدیدات قابلیت پیگیری در دادگاه را دارند. البته که اثبات آن‌ها در دادگاه منوط به رعایت برخی از شرایط است.
در ابتدا فرد تهدید شده باید نسبت به حقوق خود آگاه باشد. قوانین و مواد حقوقی ابعاد بسیار گسترده‌ای دارند. در این شرایط لازم است حتما با مشاور حقوقی صحبت کنید. تنظیم دات کام یکی از منابع معتبر برای یافتن چنین مشاوران حقوقی یا دریافت نمونه قراردادهای معتبر است. در نهایت لازم است که این تهدیدات به اطلاع مراجع قانونی رسیده شود.
در پایان آگاهی از مفاهیم حقوقی مانند اکراه و تهدید در معاملات بسیار مهم است تا افراد بتوانند از حقوق خود دفاع کرده و از بروز مشکلات قانونی جلوگیری نمایند.
سوالات متداول درباره معاملات تحت تهدید
آیا همه معاملات تحت تهدید باطل هستند؟
تاثیر تهدید در معامله متفاوت است. در صورتی معامله باطل خواهد بود که تهدید از نوع مادی بوده و قصد و اراده طرف را تحت تاثیر قرار داده باشد.
آیا حکم دادگاه در مورد تهدید در صلح نامه شرایط خاصی دارد؟
تفاوت صلح نامه دست نویس و محضری در حکم دادگاه مبنی بر ابطال و عدم نفوذ معامله اکراهی تاثیری ندارد.
آیا وجود شاهد برای اثبات اکراه ضروری است؟
وجود شاهد برای اثبات اکراه ضروری نیست اما اگر وجود داشته باشد، بسیار کمک کننده خواهد بود. در نظر داشته باشید وجود مدارک مستند نیز برای اثبات تهدید کافی است.
