مرخصی، یکی از حقوق بنیادین هر کارگر و کارمند است که نه‌تنها فرصتی برای استراحت و تجدید قوا فراهم می‌کند، بلکه نشان‌دهنده احترام به تعادل بین کار و زندگی شخصی است. کار و تعهدات حرفه‌ای بخش بزرگی از زندگی هر شخصی را تشکیل می‌دهد، مرخصی به مثابه نفس تازه‌ای است که به افراد اجازه می‌دهد از فشارهای روزمره فاصله بگیرند، به خانواده و علایق شخصی بپردازند و با انرژی مضاعف به محیط کار بازگردند. قانون کار ایران نیز با درک این نیاز اساسی، مقررات مشخصی برای انواع مرخصی و نحوه محاسبه آن تعیین کرده است تا حقوق کارگران و کارمندان در این زمینه تضمین شود. در این مقاله به بررسی اینکه مرخصی نیست، انواع آن، نحوه محاسبه آن و جزبیات قانونی مرتبط با آن می‌پردازیم. اگر به دنبال آشنایی با این موضوع هستید، این مقاله اطلاعات مفیدی در اختیارتان قرار خواهد داد.
برای بهره‌مندی از خدمات حقوقی مانند دسترسی به بانک نمونه قراردادها یا تنظیم قراردادهای اختصاصی، می‌توانید از امکانات تنظیم دات کام استفاده کنید.
مرخصی چیست و چه اهمیتی دارد؟
در پاسخ به سوال مرخصی چیست باید بگوییم مرخصی به زمانی گفته می‌شود که کارگر یا کارمند با اجازه کارفرما و بر اساس قانون، از حضور در محل کار معاف می‌شود و این غیبت، تاثیری بر حقوق و مزایای او ندارد (در صورت مرخصی با حقوق). اهمیت مرخصی در حفظ سلامت جسمی و روانی کارکنان، افزایش بهره‌وری و ایجاد انگیزه در محیط کار است. قانون کار ایران با هدف حمایت از کارگران، انواع مختلفی از مرخصی را تعریف کرده که هر کدام شرایط خاص خود را دارند.
برای مثال، اگر به دنبال تنظیم قرارداد مشارکت مدنی هستید، آگاهی از این حقوق می‌تواند به شما در تدوین بندهای قرارداد کمک کند.
انواع مرخصی در قانون کار ایران
قانون کار ایران برای تامین نیازهای مختلف کارگران، انواع مرخصی را پیش‌بینی کرده است که در ادامه به تفصیل بررسی می‌شوند:
مرخصی استحقاقی
مرخصی استحقاقی طبق ماده ۶۴ یکی از حقوق اساسی کارگران در قانون کار ایران است که به هر کارگر تمام‌وقت سالانه ۲۶ روز کاری با حقوق کامل تعلق می‌گیرد و روزهای تعطیل رسمی و جمعه‌ها در آن محاسبه نمی‌شود؛ این مرخصی قابل ذخیره تا سقف ۹ روز در سال است و در صورت عدم استفاده، معادل ریالی آن در پایان رابطه کاری پرداخت می‌شود. این حق نه‌تنها فرصتی برای استراحت، رسیدگی به امور شخصی یا حفظ سلامت جسمی و روانی کارگران فراهم می‌کند، بلکه با افزایش بهره‌وری و کاهش استرس، به نفع کارفرمایان نیز هست. استفاده از آن با توافق کارگر و کارفرما تعیین می‌شود و اگرچه کارفرما می‌تواند بر اساس نیازهای کاری زمان‌بندی پیشنهاد دهد، نمی‌تواند مانع بهره‌مندی کارگر از این حق قانونی شود.
برای تنظیم روابط کاری قانونی، استفاده از خدمات تنظیم قرارداد شراکت کاری بین دو نفر می‌تواند به کارگران و کارفرمایان کمک کند تا حقوق و تعهدات خود را به‌خوبی تعریف کنند.
مرخصی بدون حقوق
مرخصی بدون حقوق، یکی از انواع مرخصی‌های پیش‌بینی‌شده در قانون کار ایران است که برخلاف مرخصی استحقاقی، با توافق دوجانبه بین کارگر و کارفرما و بدون پرداخت دستمزد ارائه می‌شود و به کارگران این امکان را می‌دهد تا برای مدت مشخصی از محیط کار فاصله بگیرند، بدون اینکه رابطه کاری‌شان به‌طور کامل قطع شود. بر اساس ماده ۱۶ قانون کار، حداکثر مدت این مرخصی دو سال تعیین شده است، اما طول دقیق آن به شرایط و نیازهای طرفین بستگی دارد و می‌تواند کمتر از این سقف باشد، مشروط بر اینکه هر دو طرف رضایت داشته باشند. این نوع مرخصی معمولا در موقعیت‌هایی مانند سفرهای طولانی، رسیدگی به مسائل شخصی یا خانوادگی مهم، تحصیل، یا حتی فرصت‌های موقتی خارج از محیط کار مورد استفاده قرار می‌گیرد و انعطاف‌پذیری بیشتری به کارگران می‌دهد تا زندگی حرفه‌ای و شخصی خود را مدیریت کنند
مرخصی استعلاجی
مرخصی استعلاجی یکی از انواع مرخصی‌های پیش‌بینی‌شده در قانون کار ایران است که به‌طور خاص برای حمایت از کارگران در زمان بیماری یا ناتوانی جسمی و روانی طراحی شده و با هدف حفظ سلامت نیروی کار و جلوگیری از فشار مضاعف بر آن‌ها در شرایط نامساعد ارائه می‌شود. این مرخصی، برخلاف مرخصی استحقاقی، سقف مشخصی از نظر تعداد روزها ندارد و مدت آن به تشخیص پزشک معالج و تایید سازمان تامین اجتماعی بستگی دارد، مشروط بر اینکه کارگر مستندات پزشکی معتبر مانند گواهی پزشک یا مدارک بستری را ارائه دهد تا بتواند از این حق استفاده کند. حقوق و دستمزد در طول این مرخصی توسط سازمان تامین اجتماعی پرداخت می‌شود و کارفرما هیچ‌گونه مسئولیت مالی در قبال آن ندارد، که این امر بار مالی را از دوش کارفرما برمی‌دارد و در عین حال، اطمینان می‌دهد که کارگر در زمان بیماری از حمایت مالی برخوردار است؛ البته میزان پرداختی معمولا بخشی از حقوق اصلی کارگر (سه‌چهارم دستمزد) است و شرایط خاصی مانند حداقل سابقه بیمه را نیز شامل می‌شود.
در صورتی که کارفرما و کارگر بخواهند شرایط همکاری در زمان بیماری را شفاف‌تر کنند، تنظیم یک قرارداد مشارکت خدمات می‌تواند به روشن شدن تعهدات طرفین کمک کند.
مرخصی زایمان و بارداری
مرخصی زایمان و بارداری یکی از حقوق ویژه زنان شاغل در قانون کار ایران است که با هدف حمایت از سلامت مادر و کودک، تسهیل دوران بارداری و پس از زایمان و ایجاد شرایط مناسب برای بازگشت به کار پس از این دوره حساس طراحی شده است؛ بر اساس ماده ۷۶ قانون کار، زنان شاغل برای زایمان یک قلو از ۹۰ روز مرخصی با حقوق کامل برخوردارند که این مدت می‌تواند به دو بخش قبل و بعد از زایمان تقسیم شود، معمولا به‌صورت ۴۵ روز پیش از زایمان و ۴۵ روز پس از آن، هرچند انعطاف‌پذیری در این تقسیم‌بندی با نظر پزشک و شرایط مادر امکان‌پذیر است. این مرخصی که توسط سازمان تامین اجتماعی پرداخت می‌شود، نه‌تنها به مادران اجازه می‌دهد تا در این برهه مهم زندگی بدون دغدغه مالی به مراقبت از خود و نوزادشان بپردازند، بلکه نشان‌دهنده توجه قانون‌گذار به نقش حیاتی زنان در خانواده و جامعه و ضرورت حمایت از آن‌ها در برابر فشارهای جسمی و روانی این دوران است؛ برای زایمان دوقلو یا بیشتر، این مدت به ۱۲۰ روز افزایش می‌یابد تا نیازهای مضاعف مادران در چنین شرایطی نیز پوشش داده شود. برای بهره‌مندی از این حق، زنان شاغل باید تحت پوشش بیمه تامین اجتماعی باشند و حداقل ۶۰ روز سابقه پرداخت حق بیمه در یک سال گذشته داشته باشند و پس از ارائه گواهی پزشکی و مدارک لازم به شعبه بیمه، حقوق این دوره به حساب آن‌ها واریز می‌شود،
مرخصی حج و سفرهای زیارتی
مرخصی حج و سفرهای زیارتی یکی از تسهیلات ویژه‌ای است که قانون کار ایران برای کارگران و کارمندانی که قصد انجام سفرهای مذهبی مانند حج تمتع یا عمره را دارند، در نظر گرفته است تا بتوانند به تعهدات دینی و معنوی خود عمل کنند بدون اینکه شغل یا جایگاه حرفه‌ای‌شان به خطر بیفتد؛ طبق ماده ۶۷ قانون کار، هر کارگر می‌تواند یک بار در طول دوران خدمت خود از مرخصی ویژه‌ای به مدت حداکثر یک ماه (۳۰ روز) برای این منظور استفاده کند، که این مدت به‌عنوان فرصتی کافی برای انجام مناسک حج و بازگشت به زندگی روزمره طراحی شده است. این مرخصی اصولا بدون حقوق است و کارفرما تعهدی برای پرداخت دستمزد در این دوره ندارد، مگر اینکه در توافق جداگانه‌ای بین کارگر و کارفرما، شرایط دیگری مانند استفاده از مرخصی استحقاقی ذخیره‌شده یا پرداخت بخشی از حقوق تعیین شود.
برای کارکنانی که با مسائل اقامتی مواجه هستند، مطالعه نکات حقوقی اجاره خانه می‌تواند به آن‌ها در مدیریت بهتر قراردادهای شخصی‌شان کمک کند.
مرخصی ازدواج و فوت اقوام
مرخصی ازدواج و فوت اقوام یکی از حقوق قانونی کارگران در قانون کار ایران است که با هدف حمایت عاطفی و اجتماعی از نیروی کار در لحظات مهم و حساس زندگی طراحی شده و به آن‌ها اجازه می‌دهد تا در شادی‌ها یا سوگ‌های شخصی خود، بدون دغدغه مالی یا شغلی، حضور داشته باشند؛ بر اساس ماده ۷۳ قانون کار، کارگران در صورت ازدواج دائم خود یا فوت همسر، والدین (پدر و مادر) و فرزندان، از ۳ روز مرخصی با حقوق کامل برخوردار می‌شوند که این مدت به‌عنوان یک مرخصی ویژه، جدا از مرخصی استحقاقی سالانه محاسبه می‌شود و به هیچ عنوان از سقف ۲۶ روز مرخصی استحقاقی کسر نمی‌گردد. این مرخصی که توسط کارفرما پرداخت می‌شود، نشان‌دهنده توجه قانون‌گذار به اهمیت رویدادهای خانوادگی و نیاز کارگران به زمان کافی برای انجام مراسم ازدواج یا سوگواری است. استفاده از این مرخصی نیازی به تایید سازمان تامین اجتماعی ندارد و تنها با ارائه مدارک لازم مانند سند ازدواج یا گواهی فوت به کارفرما قابل اعمال است.
در مواردی که کارگر و کارفرما بخواهند توافقات خاصی را در مورد این مرخصی‌ها ثبت کنند، تنظیم یک صلح نامه می‌تواند به جلوگیری از اختلافات احتمالی کمک کند.
نحوه محاسبه مرخصی در قانون کار
طبق ماده ۶۴ قانون کار، هر کارگر تمام‌وقت که به مدت یک سال (۱۲ ماه) مشغول به کار باشد، از ۲۶ روز مرخصی استحقاقی با حقوق برخوردار است. این ۲۶ روز صرفا شامل روزهای کاری می‌شود و تعطیلات رسمی یا روزهای جمعه در آن محاسبه نمی‌شود. برای محاسبه دقیق‌تر:
- روزانه: اگر ۲۶ روز را بر ۱۲ ماه تقسیم کنیم، به‌طور میانگین هر کارگر ماهانه حدود ۲.۱۶ روز مرخصی استحقاقی دارد. در عمل، این مقدار به صورت ماهانه تخصیص نمی‌یابد و کارگر می‌تواند کل ۲۶ روز را در طول سال با توافق کارفرما استفاده کند.
- ساعتی: با در نظر گرفتن هر روز کاری به مدت ۷ ساعت و ۲۰ دقیقه (۴۴۰ دقیقه)، مجموع مرخصی استحقاقی سالانه برابر با ۲۶ × ۴۴۰ = ۱۱,۴۴۰ دقیقه یا حدود ۱۹۰ ساعت است.
برای شفاف‌سازی این حقوق و تعهدات در محیط کار، استفاده از خدمات تنظیم قرارداد می‌تواند به کارفرمایان و کارگران کمک کند تا شرایط مرخصی را به‌صورت دقیق و قانونی مشخص کنند.
تفاوت مرخصی‌های استحقاقی در مشاغل معمولی و سخت و زیان‌آور
همانطور که گفتیم، در مشاغل معمولی که شرایط کاری استاندارد و متعارفی دارند، مرخصی استحقاقی سالانه طبق ماده ۶۴ قانون کار ۲۶ روز کاری تعیین شده است، اما در مشاغل سخت و زیان‌آور مانند کار در معادن، کارخانه‌های شیمیایی یا محیط‌هایی با سر و صدا و فشار فیزیکی بالا، این مقدار به ۵ هفته، یعنی حدود ۳۵ روز کاری، افزایش می‌یابد تا کارگران بتوانند از فشارهای جسمی و روانی این نوع فعالیت‌ها ریکاوری کنند. این تفاوت نه‌تنها به دلیل شرایط دشوار و طاقت‌فرسای این مشاغل اعمال شده، بلکه نشان‌دهنده توجه قانون‌گذار به نیازهای خاص سلامتی و رفاهی کارگرانی است که در معرض خطرات بیشتری قرار دارند و به زمان بیشتری برای استراحت و بازسازی نیاز دارند تا از فرسودگی شغلی یا بیماری‌های ناشی از کار جلوگیری شود. علاوه بر این، در مشاغل سخت و زیان‌آور، این مرخصی اضافی به‌عنوان بخشی از مزایای قانونی برای جبران سختی‌های محیط کار تلقی می‌شود و کارفرمایان موظف‌اند آن را به‌طور کامل اجرا کنند، در حالی که در مشاغل معمولی، سقف مرخصی ثابت است و افزایش آن تنها با توافق طرفین امکان‌پذیر خواهد بود.
برای آشنایی بیشتر با نحوه تنظیم این حقوق در قراردادهای کاری، می‌توانید از نمونه قرارداد موجود در سایت استفاده کنید و الگوی مناسبی برای شرایط خود پیدا کنید.
سوالات متداول درباره مرخصی در قانون کار
آیا مرخصی استحقاقی قابل فروش است؟
بله، کارگران می‌توانند تا سقف ۹ روز از مرخصی استحقاقی سالانه خود را ذخیره کنند و مابقی روزهای استفاده‌نشده را در پایان سال یا هنگام قطع همکاری به‌صورت نقدی تسویه کنند.
مرخصی استعلاجی چطور تایید می‌شود؟
مرخصی استعلاجی با ارائه گواهی معتبر از پزشک معالج و تایید نهایی سازمان تامین اجتماعی قابل استفاده است، به این صورت که کارگر باید مدارک پزشکی خود را به شعبه بیمه ارائه دهد تا پس از بررسی، مدت مرخصی و پرداخت حقوق مرتبط با آن مشخص شود.
آیا کارفرما می‌تواند مرخصی را رد کند؟
خیر، کارفرما اصولا نمی‌تواند درخواست مرخصی استحقاقی کارگر را رد کند، مگر در شرایط خاص و ضروری کاری که به فعالیت مجموعه آسیب جدی وارد شود، و حتی در این موارد نیز باید با توافق کارگر و ارائه دلایل موجه باشد تا حقوق قانونی او نقض نشود و تعادل بین نیازهای کارفرما و کارگر حفظ گردد.
